Weg van of weg naar beschaving?

Is het nou echt zo moeilijk om van de wereld een betere plaats maken voor iedereen? De gedachte alleen al lijkt achterhaald…

Tussen het hedendaagse geweld is het goed aandacht te hebben voor de theorie en praktijk van de geweldloosheid, die er ook altijd is geweest: in religies, in politieke en sociale bewegingen (Ghandi, de Suffragettes, M.L. King, ook binnen de recente Arabische Lente en de Palestijnse Intifada). Marshall Rosenberg (1934-2015) heeft dit sinds de jaren ’60/’70 ontwikkeld tot een interpersoonlijke communicatiemethode: de Nonviolent Communication. Deze is wereldwijd verspreid maar is helaas vrij onbekend gebleven in het publieke debat.
Volgens de theorie van de geweldloosheid hebben alle mensen dezelfde universele basisbehoeften (waarden, drijfveren): veiligheid, sociale verbinding, autonomie, vervulling etc. Als we ons bewust zijn van welke behoeftes ons drijven en oog hebben voor de behoeftes van anderen, kunnen we ervoor zorgen dat schaarste voorkomen wordt. Daarmee voorkom je strijd. Het gevecht om de vervulling van basisbehoeften zit onder elk conflict, ook religieuze strijd. Helaas zitten enkelen op deze wereld op steeds meer bezit en moeten velen vechten om hun bestaan.

Geweldloosheid kent als basis empathie, wat de essentie is van alle religies. Dit betekent erkennen wat in een ander leeft, zonder oordeel. Het is iets anders dan sympathie en ook iets anders dan begrip of acceptatie. Helaas is het lastig dit werkelijk te begrijpen en vooral ook: te leven. Ons ‘beschaafde’ bewustzijn wordt voortdurend verstoord door ons primitieve ‘reptielenbrein’, dat helaas snelle impulsen geeft om te vechten, te vluchten, of te bevriezen. Dit zijn begrijpelijke, maar vaak overtrokken reacties, gebaseerd op angst en daaronder de drift te overleven. Deze reacties lokken weer primitieve reacties van anderen uit.

De theorie is mooi, de praktijk weerbarstig, maar dat maakt de theorie niet minder mooi. Wij, mensen, zijn beesten die ernaar verlangen onze beestachtigheid te overwinnen, maar daar nog vrij slecht in slagen. Neem het fenomeen zelfverrijking: velen verdienen echt genoeg om hun leven en dat van hun kinderen materieel veilig te stellen en toch gaat de zelfverrijking maar door. Blijkbaar heeft het reptielenbrein niet snel genoeg materie om zich veilig te voelen.

Wat moeten we toch met die hardnekkige, primitieve emoties die zoveel ellende veroorzaken? In de theorie en de praktijk van de geweldloosheid is het van belang emoties te erkennen, maar ook niet te overschatten. Emoties zijn signalen voor wat daaronder zit: weer die behoeften. Een wel of niet vervulde behoefte bepaalt de emotie. ‘Ieder negatief oordeel is een tragische uiting van een onvervulde behoefte’, zei Marshall Rosenberg

Niet alleen de tegenstelling tussen arm en rijk neemt momenteel toe, ook de tegenstelling in leefstijl en ideologie. Aan de ene kant staat een steenrijke rechts-populist te schreeuwen dat de grenzen van een van de rijkste landen op aarde dicht moeten, aan de andere kant zitten mensen op matjes mindfull hun gedachten te observeren. Aan de ene kant wordt voedsel totaal dier- en milieuonvriendelijk geproduceerd, aan de andere kant worden steeds meer mensen vegetariër en veganist. Aan de ene kant maken enkelen met gewelddadige aanslagen het leven intens onveilig, aan de andere kant zijn mensen behulpzaam en nieuwsgierig met vluchtelingen aan het integreren.

Recent, 13 juni, stond in De Volkskrant een artikel over studenten aan Avans die hun eigen ‘Bildungsprogramma’ hebben opgezet, met vakken waarin aandacht is voor de mens-kant. Het doel is wijsheid, naast boekenkennis. 'School is erop gericht je boekenslim te maken, hier word je levensslim'. In het basisonderwijs wordt het vak ‘burgerschap’ opgetuigd. In Amsterdam is ‘The School of Life’ buitengewoon populair. Overal signaleer ik een behoefte aan meer ‘levensslimheid’, aan een beschaafdere bodem in onszelf, aan een vreedzamer en dus veiliger leven.

Deze initiatieven geven mij hoop dat we het geweld en de sentimenten die tot gevaarlijk populisme leiden kunnen overwinnen.